Odleżyny - czym są, jak należy o nie dbać i nim zapobiegać

Odleżyny to poważny problem, z którym borykają się zarówno pacjenci, jak i ich opiekunowie. Są przyczyną bólu i cierpienia wielu chorych leżących, mogą też prowadzić do poważnych powikłań. Dowiedz się na czym polega pielęgnacja odleżyn, jaka jest ich klasyfikacja oraz jak im zapobiegać i w jaki sposób je leczyć, gdy się pojawią.

Czym są odleżyny i gdzie najczęściej powstają?

W literaturze medycznej odleżyny określane są jako ogniska martwicy powstałe w konsekwencji niedokrwienia, które przechodzi w owrzodzenie skóry. Odleżynami nazywane są miejscowe uszkodzenia skóry, a także głębszych tkanek, np. tkanki podskórnej, mięśni oraz kości, które powstają na skutek intensywnego i/lub długotrwałego ucisku lub połączenia ucisku z tarciem. Najczęściej spotykane są odleżyny na pośladkach, które tworzą się pod wpływem działania siły ucisku lub tarcia w okolicy kości krzyżowej i guzów kulszowych.

Na powstanie odleżyn szczególnie narażeni są pacjenci nieprawidłowo pielęgnowani, cierpiący z powodu nietrzymania moczu lub stolca, niedożywieni. W przypadku chorych unieruchomionych (np. z powodu porażenia, zaburzeń czuciowych) odleżyny tworzą się głównie na plecach, piętach i pośladkach. Mogą pojawiać się jednak także w innych miejscach, np. na łokciach, kolanach, w okolicy kostek. Ich rozwojowi sprzyja również opatrunek gipsowy.

Istnieje wiele czynników, które mogą predysponować do powstawania odleżyn oraz ograniczać tolerancję skóry na działające na nią siły. Do czynników wewnętrznych (związanych bezpośrednio z chorym) należą m.in.:

  • stan ogólny pacjenta i stan jego odżywienia;
  • budowa ciała (niekorzystna jest zarówno otyłość, jak i niedożywienie – wyniszczenie organizmu);
  • ruchomość (powstawaniu odleżyn sprzyja ograniczenie ruchomości, niedowłady);
  • lub stolca;
  • czynniki neurologiczne (brak czucia bólu, ucisku, rozciągania);
  • czynniki naczyniowe: cukrzyca, miażdżyca, niewydolność krążenia, przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP).

Wśród czynników zewnętrznych (związanych z otoczeniem pacjenta), które predysponują do powstawania odleżyn, wymienia się m.in. stan skóry, zwłaszcza uszkodzenia skóry związane z nietrzymaniem moczu lub stolca. Jest tak zwłaszcza w przypadku problemu, jakim są odleżyny na pośladkach i w okolicach kości ogonowej. Dlatego tak ważna jest profilaktyka odleżyn, która obejmuje zarówno utrzymanie właściwej higieny, jak i zmniejszenie ucisku na dane partie ciała u pacjentów leżących. Profilaktyka odleżyn jest niezwykle istotna, ponieważ gdy problem już się pojawi, trudno go opanować ze względu na stan pacjenta (konieczność leżenia) oraz osłabiony organizm – odleżyny najczęściej dotyczą osób w podeszłym wieku, unieruchomionych i w złym stanie zdrowia.

Odleżyny - stopnie. Klasyfikacja odleżyn

W przypadku problemu, jakim są odleżyny, skala obejmuje przypadki od najmniej do najbardziej nasilonych. Należy jednak podkreślić, że zawsze gdy występują odleżyny, sytuacja jest poważna, ponieważ nawet te najpłytsze mogą przekształcić się w bardziej głębokie, co w wielu przypadkach grozi niebezpiecznymi dla zdrowia i życia pacjenta powikłaniami. Proces gojenia odleżyn jest zaś zazwyczaj długi i wymaga od opiekunów dużej troski.

Klasyfikacja odleżyn wyróżnia cztery ich stopnie.

Odleżyny 1 stopnia najczęściej objawiają się jako nieblednące zaczerwienienie, zazwyczaj w miejscu wypukłości kostnej. Zachowana jest ciągłość skóry, ale może pojawić się miejscowy ból i obrzęk. To pierwszy sygnał, że dzieje się coś niepokojącego i należy jak najszybciej wdrożyć metody zaradcze, by nie dopuścić do poważniejszych problemów.

Odleżyny 2 stopnia charakteryzują się miejscową zmianą w postaci płytkiego owrzodzenia. Mogą wyglądać jak pęcherz wypełniony płynem surowiczym. Nie wolno ich przekłuwać, a leczenie i pielęgnacja powinny uwzględnić profilaktykę przeciwko zakażeniom.

Odleżyny 3 stopnia powodują zmiany w tkance podskórnej. Ich głębokość może być różna zależnie od lokalizacji. Odleżyny tego stopnia to bardzo poważna sprawa, wymagająca jak najszybszej interwencji lekarza.

Odleżyny 4 stopnia powodują martwicę w głębokich warstwach tkanek. Mogą obejmować mięśnie, ścięgna, a nawet kości. To bardzo niebezpieczny stan, zagrażający życiu pacjenta.

Profilaktyka przeciwodleżynowa - czy można zapobiegać odleżynom?

Profilaktyka odleżyn zmniejsza ryzyko powstawania nowych zmian oraz poprawia warunki gojenia u chorych, u których doszło już do rozwoju odleżyn.

Jednym z pierwszych objawów odleżyny jest zaczerwienienie skóry, które stanowi jasny sygnał, że czas wdrożyć postępowanie profilaktyczne. U osób leżących należy dbać o zmianę pozycji ciała chorego (co 2 godziny) oraz prawidłową pielęgnację skóry ponieważ szczególnie u tych osób powstaje ryzyko wystąpienia odleżyn.

Istnieją specjalne produkty przeznaczone do pielęgnacji skóry wrażliwej, podrażnionej, produkty ochronne do skóry pacjentów cierpiących z powodu nietrzymania moczu czy kału. Można zaopatrzyć się m.in. w wygodne myjki w kształcie rękawicy, delikatną piankę myjącą, mleczko i krem nawilżający, krem łagodzący (np. z cynkiem) i krem ochronny (z gliceryną).

Profilaktyka przeciwodleżynowa wymaga przede wszystkim uwagi i zaangażowania opiekuna osoby leżącej. Kluczowa jest odpowiednia pielęgnacja skóry, a więc higiena, masaże i stosowanie specjalnych maści na odleżyny oraz kremów przeciwodleżynowych. Ważna jest również dieta, która ma na celu polepszenie kondycji skóry pacjenta, tak by zapobiec tworzeniu się zmian. Pamiętajmy, że w przypadku problemu, jakim są odleżyny, najważniejsza sprawa to nie dopuścić do ich powstawania.

Podczas wykonywania zabiegów higienicznych należy uważać, by nie pocierać nadmiernie skóry pacjenta leżącego, tak by nie powodować podrażnień, które mogą zwiekszać ryzyko powstawania odleżyn. Nie zaleca się stosowania gąbek, ponieważ po ich użyciu na skórze pozostają fragmenty martwego naskórka, co stanowi pożywkę dla bakterii. Także osuszając skórę pacjenta, zaleca się unikać pocierania ręcznikiem – lepiej jest po prostu delikatnie go przyłożyć do skóry, tak by usunąć wilgoć. Przed każdą czynnością higieniczną i pielęgnacyjną należy dokładnie umyć ręce.

Profilaktyka przeciwodleżynowa to także aktywowanie w miarę możliwości pacjenta, czyli zachęcanie go do wstawania z łóżka oraz zmiany pozycji. Przydatne są również podkładki, poduszki i materace przeciwodleżynowe. Należy też unikać czynników ryzyka, czyli stosować wysokiej jakości środki higieniczne na , tak by skóra osoby leżącej miała jak najmniejszy kontakt z moczem czy kałem. Do mycia zaleca się stosować delikatne środki myjące z panthenolem i olejkami nawilżającymi i lekko natłuszczającymi skórę, tak by była bardziej odporna na uszkodzenia. Po umyciu i osuszeniu można zastosować oliwkę dla dzieci. 

Jak leczyć odleżyny?

Jak leczyć odleżyny? Przede wszystkim należy zapewnić skórze dostęp powietrza i chronić ją przed uciskiem, drażniącym działaniem moczu, kału, wilgoci. Warto pamiętać o stosowaniu delikatnej, bawełnianej bielizny pościelowej i osobistej.

Należy dbać o stan ogólny chorego i jego prawidłowe odżywianie. Gdy to możliwe, próbujmy zachęcać pacjenta do aktywności (zgodnie z zaleceniami lekarza). Jak wspomnieliśmy, konieczna jest zmiana pozycji – warto ustabilizować nową pozycję za pomocą specjalnych podpórek czy wałków.

Jak wyleczyć odleżyny? Tak zwanym złotym standardem jest stosowanie materaca i poduszek przeciwodleżynowych. Duże wsparcie stanowić mogą dynamiczne materace zmiennociśnieniowe, które składają się z odrębnych komór naprzemiennie wypełnianych powietrzem. W konsekwencji cyklicznie zmniejsza się ucisk, co poprawia ukrwienie tkanek, chroni je przed uszkodzeniami i rozwojem odleżyn. Nie istnieje jeden ogólny sposób na odleżyny. Każdy stopień odleżyn wymaga stosowania odpowiednich opatrunków, które zabezpieczają ranę, pochłaniają wysięk i tworzą wilgotne środowisko – korzystne dla procesów gojenia. Konieczne jest pilne odciążenie uciskanego miejsca, prawidłowa higiena oraz obserwacja skóry (pod kątem rozwoju/pogłębiania się zmian). Leczenie odleżyn może wymagać usunięcia martwicy i chirurgicznego czyszczenia rany. Niektórzy pacjenci wymagają leczenia operacyjnego (w przypadku zaawansowanych zmian).

W ranach przewlekłych są obecne bakterie, dlatego często konieczne jest leczenie przeciwbakteryjne. Terapia polegać może m.in. na oczyszczeniu rany z tkanek martwiczych, płukaniu rany (np. 0,9% roztworem NaCl), stosowaniu odpowiednich opatrunków (np. ze srebrem) oraz antybiotykoterapii (gdy dojdzie do zakażenia głębokich warstw odleżyny). Zazwyczaj lekarz zaleca antybiotykoterapię celowaną, czyli ustalaną na podstawie badania mikrobiologicznego – antybiogramu.

Jak leczyć odleżyny na kości ogonowej? A jak leczyć odleżyny na pośladkach? Na pewno przyda się maść na odleżyny – lekarz może zalecić preparat zawierający lek przeciwbakteryjny.

Na płytkie odleżyny zaleca się stosować preparaty odkażające niepowodujące pieczenia, np. krem z tlenkiem cynku. Przy bardziej nasilonym problemie konieczny jest opatrunek.

Leczenie ran sączących polega na stosowaniu opatrunków o dużym stopniu chłonności, takie jak opatrunki piankowe lub opatrunek hydrożelowy. Na rany suche dobry jest opatrunek z maścią – przydatna jest specjalistyczna maść na odleżyny. Na rany zakażone w przypadku odleżyn stosuje się opatrunek z chlorheksydyną lub jonami srebra. Opatrunek na odleżyny zawsze należy nakładać na dokładnie oczyszczoną ranę. Podstawą jest jednak profilaktyka, czyli zadbanie o prawidłową codzienną higienę oraz ochronę przede nadmiernym uciskiem i zaburzeniami mikrokrążenia. Dotyczy to zarówno osób leżących, jak i tych poruszających się na wózkach inwalidzkich, z ograniczeniami ruchowymi. Odleżyny – w większości przypadków proces gojenia jest długi, zwiększone jest też ryzyko powikłań, dlatego zdecydowanie należy im zapobiegać lub opanować problem w początkowych fazach tworzenia się zmian odleżynowych.

Domowe sposoby na odleżyny

W przypadku problemu, jakim są odleżyny - leczenie w domu to przede wszystkim ograniczenie w miarę możliwości czynników sprzyjających ich powstawaniu. Skórę chorego należy smarować maścią w miejscach narażonych na odleżyny i odpowiednio często zmieniać jego pozycję by uniknąć zbyt długiego ucisku. Już sama regularna zmiana pozycji chorego może wiele pomóc. Należy również zadbać o suchość i czystość skóry, stosując podkłady na materac i wysokiej jakości artykuły higieniczne przeznaczone dla osób z nietrzymaniem moczu.